Málteigurin

'Omsorgssvigt' kann ikki eita umsorganarsvik á føroyskum
26-02-2024
Eitt orð, sum mong ivast í, er danska orðið omsorgssvigt, sum mangan verður týtt til umsorganarsvik. Tvey betri orð eru: umsorganartrot og vansorgan, sigur Elin Henriksen

Í dagsins Málteigi tosa vit um orðasmíð. Hetta evnið er so mikið stórt, at vit fara at viðgera tað í fleiri sendingum. 

Hesa ferð tosa vit um reglurnar, tá ið navnorð verða gjørd til sagnorð, og í tí sambandinum tosa vit millum annað um, hví danska orðið omsorgssvigt ikki kann eita umsorganarsvik ella umsorganarsvíkur á føroyskum. 

Ongar avgjørdar reglur eru um orðasmíð, men vit hava ymsar siðvenjur, nakrar mátar, sum hava verið nýttir í øldir og framvegis kunnu nýtast.

Tað eru heilt nógvir mátar, sum ymisk orð kunnu hava somu rót, ella hvussu nýggj orð verða til úr øðrum orðum. Lurtarin nevnir dømini at hoppa - eitt hopp og at nokta - ein noktan.

- Hartil er at siga, at tað fyrra er gamal og heilt vanligur máti at fáa sagnorð og navnorð burtur úr somu rót, greiðir lurtarin frá.

Dømi.

Hvørkikyn: at hvína - eitt hvin, at skjóta - eitt skot, at kóka - eitt kók,  at skriva - eitt skriv.

Kallkyn: at lesa - ein lestur, at bíta - ein biti, at stinga - ein stingur, at drekka - ein drykkur, at syngja - ein sangur.

Kvennkyn: at ganga - ein gonga, at koma - ein koma, at sita - ein seta, at fara - ein ferð.

- Í hesum dømunum er navnorðið tó rættiliga leyst av sagnorðinum, leggur Elin Henriksen afturat. 

 

Professarin og orðini

Ein tann virknasti orðasmiðurin í nýggjari tíð er Jóan Hendrik Winther Poulsen, sáli.

Hann hevur sjálvur skrivað fleiri greinir um orðasmíð, harav fleiri eru prentaðar í bókini Mál og Mæti (2004), har hann eisini vísir til Christian Matras sum ein sera virknan orðasmið. JHWP hevur smíðað fleiri hundrað orð, harav summi eru so inngrógvin í málið, at vit als ikki hugsa um tey sum nýggjyrði; summi eru ókendari, men verða nýtt viðhvørt, og summi festu ongantíð røtur. 

Dømi um orð, sum eru vorðin heilt vanlig:

almannastova, átak, bingja, burðardyggur, at dagføra, evstamark, farstøð, fartelefon, flogbóltur, framskák, gegnigur og ógegnigur, gosbað, hugburður, inntriv, kringvarp, kunningartøkni (kt), eitt leinki, lagatyssi, millumsending, pallborð, súrrómi, talgildur, telda, teldusníkur, tilbúgving, tekstvarp, tilfeingi, tvíflís, umlætting, viðfesti, vistfrøði. 

Dømi um orð, ið nógv fólk nýta, men sum ikki eru líka vanlig:

ambætari, arvmentir, brimfjøl, bulald, dregil, endurbúgving, fitijavna, framskák, fimisrokning og greiðslurokning, greiðtóni, grindil, kvikil, mandlurís, móðurmjólkarlíki, rennifjøl, sniðhús, upprit. 

Dømi um orð, sum ikki hava fest røtur:

bleðil, broddkál, brytil, dvalarviki, firring, føtil, geril, glit-øgn, heimskringing, hitil, irskrari, í-stunga, játin og neitin, kavnagli, kjørklingra, netjaður, pípil, ravindi, skyndil, tólíki, trind, útmylkja, at vera innvørgur ella útvørgur.

 

Skimma og umgjørd sernøvn

Vit tosa eisini um, hvussu tað ber til at vit kunnu skimma ein tekst, tá ið orðið at skimma, sambært Móðurmálsorðabókini, merkir at vaska.

Tá ið vit skriva Setrið, Fróðskaparsetrið og Fróðskaparsetur Føroya er so talan um trý ymisk sernøvn, og skulu øll skrivast við stórum?

Og hvussu so við stovnsnøvnum sum Fasti Gerðarrætturin, Kringvarp Føroya og Føroya Løgting? Hvussu eiga vit at skriva, tá ið vit gera hesi nøvnini um til gerðarætturin/Gerðarætturin, kringvarpið/Kringvarpið og løgtingið/Løgtingið.

Málteigurin

Føroyskt mál og mállæra eru til viðgerðar í sendingini Málteigurin, har Elin Henriksen er gestur. Fleiri evni verða tikin upp hvørja ferð, og lurtarar kunnu eisini senda spurningar og viðmerkingar inn til sendingina, sum eisini verða svarað og viðgjørd. Sendingin er at hoyra hvønn mánamorgun klokkan 9.05 og endursend leygardag klokkan 14.00.
Millum ung hoyrist nýggjur málburður, har tey millum annað siga: 'Tað áhugar meg' heldur enn 'eg havi áhuga' ella 'hatta er áhugavert'
22-01-2024
Nýggi kongurin eitur Fríðrikur 10. akkurát sum abbin æt Fríðrikur 9., og tí er tað ikki nýtt, at kongur verður róptur Fríðrikur á føroyskum
15-01-2024
Fyrr var púra vanligt at brúka orðið, bein ella beint, um nakað, sum er rætt. Til dømis var vanligt at siga: bein klokka er 11.07
08-01-2024
Ársins orð er vitlíki, og framburðurin kann vera við bæði longum og stuttum i: [vi:t] og [vɪt]. Nýggjaru orðini tykjast at leggja seg eftir longra framburðinum
18-12-2023
Hóast 'tá' líkist nógv 'tá ið' og verður brúkt oftari og meira enn 'tá ið', so er munur á hesum. Vit eiga at skilja ímillum 'tá' og 'tá ið', sigur Elin Henriksen, málkøn
11-12-2023
Tað er munur á at leggja hond á og hondina á. Tað fyrra merkir harðskapur uttan so at tilskilað verður, hvørs hond talan er um. Til dømis prestsins hond
04-12-2023
Eitt av evnunum í dagsins sending er, hví tað eitur hálvhosur. Hoyrið Elina Henriksen greiða frá áhugaverdu søguni um hálvhosur
29-11-2023
Lurtari spyr, um orðið flóvur er føroyskt ella ikki, og hvussu tað stavast, um so er
20-11-2023
Á føroyskum eru nógv starvs- og útbúgvingarheiti kallkyn, og tað noyðast vit at góðtaka, heldur Elin Henriksen, málkøn
13-11-2023
At framleiða verður meira og meira brúkt, meðan onnur vanlig orð verða skúgvað til viks, heldur lurtari
06-11-2023
Vit eru farin at skriva -u har, sum -i eigur at vera. Dømi sum enduliga, náttuna og hurðuna vísa eina ovurnýtslu av -u
31-10-2023
Tað er stórur merkingarmunur, tá ið tosað verður um eitt lið, sum hevur tapt fyri einum liði ella tapt fyri eitt lið. Her sæst væl, hvussu nógv røtt bending hevur at siga
23-10-2023